اسفند
تفکر انتقادی, رشد و بهبود فردی
همه چیز در مورد تفکر انتقادی
از زمان فیلسوفان یونان، مانند افلاطون و سقراط سبکی از تفکر با عنوان تفکر انتقادی (Critical Thinking) مطرح بوده و در حال حاضر هم درباره آن صحبت میشود. این تفکر که به درک ارتباط منطقی بین ایدهها میپردازد؛ به شما کمک میکند تا بتوانید بر اساس حقایق و اطلاعات موجود، به درک درستی از یک موقعیت یا یک مشکل خاص برسید و برای آن راهحلهای مناسبی را پیدا کنید.
اندیشیدن به روش انتقادی ضامن پیشرفت زندگی فردی و اجتماعی هر انسانی است؛ بنابراین افرادی که از این مهارت برخوردار هستند؛ نسبت به دیگران موفقتر خواهند بود و البته جامعهای که متفکران انتقادی بیشتری داشته باشد؛ به یک جامعه توسعه یافته تبدیل میشود.
نگرش انتقادی که در قالب، توانایی فکر کردن به صورت مستقل و منعطف تعریف میشود؛ به شما این قابلیت را میدهد تا بتوانید با کسب مهارتهای لازم، در بلند مدت تصمیمات درستی را بگیرید و نتایج خوبی را به دستآورید.
با توجه به اینکه متفکران منتقد، همواره ایدهها و فرضیات را زیر سؤال میبرند و تأمل آنها بیشتر بر روی، توجیه باورها و ارزشهایشان است و هرگز مطلبی را به راحتی نمیپذیرند؛ درصورتیکه شما هم تمایل دارید در مورد مهارت تفکر نقادانه، اطلاعات بیشتری به دستآورید؛ پیشنهاد میکنیم با ما در این مطلب از فرتیک همراه باشید؛ تا به شما بگوییم تفکر انتقادی چیست و به چه نوعی نگرشی گفته میشود؛ چه مزایا و معایبی دارد و برای اینکه بتوانید این مهارت را کسب کنید و آن را در وجودتان تقویت نمایید؛ چه راهکارهایی وجود دارد؟
منظور از تفکر انتقادی چیست؟
تفکر نقادانه یا انتقادی (هوشمندانه)، نوعی از تفکر است که معمولاً بر پایه استدلال منطقی و با تکیه بر واقعیتها، صورت میگیرد و طبق این تفکر شما دلیل، قضاوت یا نتیجهگیری درباره هر موضوعی را به راحتی نمیپذیرید؛ بلکه در یک فعالیت پویای فکری استدلالها و فرضیات موجود را مورد بررسی قرار میدهید و آنها را به چالش میکشید.
سه عنصر اصلی تشکیل شده مهارت تفکر انتقادی عبارت است از:
- پذیرش؛ توانایی پذیرفتن ایدهها و نظرات مختلف که بیان میکند؛ ممکن است آن چیزی که شما میپذیرید؛ در مواجهه با مستندات قانعکننده، درست نباشد.
- کنجکاوی؛ تمایل برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر، برخورداری از روحیه جستجوگری و به کار بردن ایدههای جدید.
- تردید؛ برخورداری از حس پرسشگری در مورد اطلاعاتی که در معرض آن قرار میگیرد و نه اعتقاد کورکورانه به هر چیزی که دیگران میگویند.
در نگرش نقادانه بررسی مفروضات که زیر بنای عقاید، ایدهها، نظرات و قضاوتها باشد؛ از اهمیت بالایی برخوردار است. این نوع تفکر مستلزم آن است که ابتدا به بررسی، پایهها و مفروضاتی بپردازید که نظرات و عقاید بر آنها استوار هستند؛ بنابراین در تعریف تفکر انتقادی میتوان گفت: این مهارت یک فرایند پویا و ماهرانه مفهومسازی، تحلیل، کاربرد، ترکیب و ارزیابی اطلاعات جمعآوری شده با استفاده از تجربه، مشاهده، استدلال و ارتباط است که به عنوان راهنمایی برای شکلگیری عقیده، اقدام و نتیجهگیری مورد استفاده قرار میگیرد.
به بیان دیگر، تفکر انتقادی به توانایی و مهارتی گفته میشود که با استفاده از آن، فرد میتواند به صورت شفاف، واضح و منطقی فکر کند و بین موضوعات و ایدههای مختلف ارتباط برقرار نماید. فردی که نقادانه فکر میکند؛ قادر است استدلالهای درستی را ارائه دهد و یک گیرنده فعال باشد؛ نه یک گیرنده منفعل. برخلاف باوری که ممکن است وجود داشته باشد؛ تفکر و نگرش انتقادی به معنای عیبجویی نیست؛ بلکه توانایی در مستقل اندیشیدن است. در این نوع تفکر سعی بر این است که وقتی فرد یک استدلال را میشنود؛ قبل از اینکه آن را قبول کند؛ با استفاده از معیارهای ذهنی آن را محک بزند تا بتواند در مورد عقلانی بودن یا نبودن آن به نتیجه درستی برسد.
افرادی که مهارت تفکر انتقادی دارند؛ از چه ویژگیهایی برخوردار هستند؟
تفکر انتقادی به مهارتی گفته میشود که فرد میتواند؛ با استفاده از آن توانایی تفکر مستقل، تعاملی و همچنین فکر کردن به روشی منطقی و روشن را یاد بگیرد. این مهارت باارزش و مهم ،برای موقعیت شخصی و حرفهای افراد در نظر گرفته میشود و به آنها در جهت گرفتن؛ تصمیمات منطقی و مطابق با احساسات کمک میکند.
فردی که از مهارت تفکر نقادانه برخوردار است؛ قادر خواهد بود؛ موارد زیر را عملی سازد.
- ارتباط منطقی بین کنشها و واکنشها ایجاد کند.
- مشکلات را به خوبی تجزیه و تحلیل کرده و به صورت سیستماتیک آنها را حل کند.
- اشتباهات خود را در استدلالها پیدا کند.
- با توجه به انگیزههای خود به درک درستی از کارهایی که انجام میدهد؛ برسد.
- قبل از تصمیمگیری درباره یک موضوع، آن را از زوایای مختلف مورد ارزیابی قرار دهد.
- از دانش خود برای شناسایی و بررسی نقاط ضعف در استدلالش استفاده کند و به دنبال اطلاعات جدید باشد تا بتواند تصمیمات آگاهانهتری را بگیرید.
- در هنگام ارائه اطلاعات جدید ترس و واهمهای از پرسیدن سؤال یا تغییر نظرات خود نداشته باشد.
- به درک درستی از پیوند منطقی بین ایدههای مختلف برسد.
- استدلالهای گوناگون را شناسایی، سازماندهی و بررسی کند.
- به کشف ناهمسانی و اشتباهات معمول در استدلالهای مختلف بپردازد.
- روی علل منطقی باورها و ارزشهای شخصیتی خود تأمل و درنگ کند.
- مشکلات مختلف را بدون نشخوار فکری تجزیه و تحلیل کرده و برای آنها راهکارهای مناسب را در نظر بگیرید.
- اجزای مختلف استدلال نظیر مقدمه یا پیش فرض و نتایج را به درستی تشخیص دهد، چراکه با ساختار استدلال به خوبی آشنا است.
- با مسائل به صورت سازمان یافته روبرو شود و توانایی حل آنها را دارد.
- بخشهای کلیدی، اصلی و مرتبط با نظرات و ادعاها را به خوبی تشخیص دهد.
- باورها، تصمیمات و ارزشهای خود را داوری کند.
تفکر انتقادی از چه فرایندهایی تشکیل شده است؟
فرایندهای تشکیلدهنده تفکر و نگرش نقادانه شامل موارد زیر میشود.
فکر کردن به صورت فعال
تفکر و نگرش انتقادی مستلزم استفاده از هوش، اطلاعات و تواناییها در جهت مراجعه مؤثر و کاربردی با موقعیتهای زندگی است. هنگامی که فردی نقادانه فکر میکند؛ دیگر منتظر نمیماند تا اتفاقی بیفتد؛ بلکه به صورت فعالانه درگیر فرایندهای رسیدن به اهداف، تصمیمگیری و تحلیل مسائل میشود.
تفکر فعال نظیر تلاشهای هوشیارانه، برای رسیدن به موفقیت در حل مشکلات است. وقتی فردی به صورت منفعلانه عمل میکند؛ در واقع اجازه میدهد؛ وقایع و رویدادهای دنیای پیرامون او را کنترل کنند یا به دیگران اجازه میدهد که تفکر او را مطابق میل خودش شکل دهند.
بررسی موقعیتهای مختلف و پرداختن به پرسشهای دقیق درباره آنها
یکی از جنبههای مهم تفکر نقاد این است که فرد موقعیتهایی را که با آنها درگیر است با استفاده از سؤالهای مختلف مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. در واقع یکی از قویترین ابزارهای تفکر، این است که فرد توانایی پرسیدن؛ سؤالهای مناسب را داشته باشد. با این وجود، بسیاری از افراد به صورت کامل از این مهارت استفاده نمیکنند. پرسشها، انواع مختلفی دارند و برای رسیدن به اهداف گوناگون استفاده میشوند. سؤالها را میتوان با توجه به روشی که فرد برای تجزیه و تحلیل یا سازماندهی اطلاعات به کار میبرد؛ دستهبندی نمود. فردی که مهارت تفکر انتقادی را آموخته به خوبی میتوانند؛ برای بررسی موضوعات و مسائل مختلف پرسشهای متعددی مطرح کند و درباره آن راهحلهای مناسب ارائه دهد.
اندیشیدن به صورت مستقل
نقطه نظرات فرد، درباره بسیاری از موارد ریشه در خانواده و بهخصوص تفکر پدر و مادر دارد. وقتی فرد کودک است به والدین خود وابسته بوده و تحت تأثیر چگونگی، نگاه آنها به دنیای پیرامون قرار دارد. به تدریج هر اندازه که فرد بزرگتر میشود؛ یاد میگیرد که چگونه در موقعیتهای مختلف به صورت مستقل فکر کند؛ از حواسش استفاده کرده و رفتار کند. معلم، برادر و خواهر، دوستان، رهبران مذهبی و … نیز میتوانند انسان را تحت تأثیر خود قرار دهند و بر نحوه تفکر او اثر بگذارند.
نگاه کردن از زوایای مختلف به موقعیت
اگرچه مستقلانه فکر کردن ارزش زیادی دارد؛ اما باید توجه کرد که دیگران هم ممکن است؛ نظرات خوبی داشته باشند و بتوان از آنها چیزهای فراوانی یاد گرفت. یک متفکر منتقد فردی است که گوش میدهد؛ نقطه نظرات و عقاید جدید دیگران به دقت امتحان میکند.
بررسی کردن مسائل به روش سازمان یافته
افراد برای ارتقا و بهبود تفکر نقادانه باید بتوانند؛ نظرات دیگران را گوش دهند و عقاید خود را با آنها مبادله کنند. این فرایند در مهارت تفکر و نگرش انتقادی با عنوان “رد و بدل کردن نقطه نظرات یا بحث کردن” شناخته میشود. زمانی که فرد در یک مباحثه درگیر است؛ فقط حرف نمیزند؛ بلکه در حال مبادله و اکتشاف عقاید جدید و تازه به روشی سازماندهی شده است.
اصول تفکر نقادانه چیست؟
در خصوص اصول تفکر نقادانه میتوان به 8 مورد زیر اشاره نمود.
مهارت مشاهده کردن
یکی از مهمترین اصول تفکر انتقادی، برخورداری از مهارت مشاهده یا (Observation) است که برای شناسایی مشکلات، ترندها و دیگر ابعاد یک وضعیت مورد استفاده قرار میگیرد. به عنوان مثال، در محیط کار کارمندان مشاهدهگر، میتوانند به سرعت وجود مشکل جدیدی را احساس و آن را شناسایی کنند و حتی با توجه به تجارب قبلی خود، مشکلاتی که هنوز به وقوع نپیوستهاند را پیشبینی نمایند.
بنابراین، اگر شما مهارتهای مشاهدهگری خوبی داشته باشید؛ میتوانید زودتر از دیگر افراد بروز مشکلات را تشخیص دهید و هشدارهای زود هنگام بدهید. به عنوان مثال، یک پزشک ممکن است از مهارت مشاهدهگری خود، برای شناسایی مجموعهای از علائم مربوط به یک بیماری استفاده کند؛ بهخصوص که اگر قبلاً با آن برخورد کرده باشد؛ در نتیجه بیمار میتواند بر اساس این نتایج، در زمان درست تستهای مربوطه را پشت سر بگذارد و فرایند درمان خود را هر چه سریعتر شروع کند.
برای اینکه شما بتوانید یک مشاهدهگر حرفهای باشید؛ باید تلاش کنید که سرعت پردازش اطلاعات را در ذهن خود کندتر کنید. عادت کنید به محیط پیرامون خود توجه بیشتری داشته باشید. شما میتوانید؛ تکنیکهای تمرکز حواس، گوش دادن فعال، یادداشتبرداری و … را در هنگام انجام وظایف و مسئولیتهای خود در محل کار نیز تمرین کنید تا چیزی را که میشنوید یا میبینید؛ به صورت کامل بررسی و ارزیابی نمایید. سپس در نظر بگیرید که آیا رفتار یا اتفاقی را که شناسایی کردهاید؛ میتواند برای تیم شما مفید و کاربردی باشد یا خیر؟
مهارت تجزیه و تحلیل
از دیگر اصول تفکر انتقادی میتوان به مهارت تجزیه و تحلیل (Analysis)، اشاره کرد که برای تصمیمگیری درباره موضوعاتی استفاده میشود که در آنها اطلاعات، ارزش بیشترین توجه را دارند. قابلیت تحلیل یک مشکل یا وضعیت به معنای برداشتن اطلاعات مهم، بازنگری در دادهها، منابع و ترتیب دادن پژوهش است تا بتوان به یک نتیجهگیری منطقی رسید.
توانایی تجزیه و تحلیل، هنگامی اهمیت پیدا میکند که یک مشکل شناسایی شود. ارزیابی مؤثر و قدرت تجزیه و تحلیل یک موقعیت شامل دانستن اطلاعات و حقایق در مورد آن مشکل میشود؛ به این شرط که تحقیقات بدون در نظر گرفتن تعصبات و بیطرفانه انجام شود. برای تجزیه و تحلیل مهمترین گام، پرسیدن سؤالات هدفمند در ارتباط با مشکل یا مسأله به وجود آمده است.
برای اینکه شما بتوانید این مهارت را در خود پرورش دهید؛ باید تلاش کنید تجربیات جدیدی درباره آن به دستآورید. مثلاً، اگر مفهوم یا مطلبی برای شما ناشناخته و ناآشنا است؛ میتوانید درباره آن کتابی را مطالعه کنید تا برای فکر کردن؛ در مورد روشهای جدید و در نظر گرفتن ایدههای نو تشویق شوید. با این تمرینات میتوانید مهارتهای مختلفی را برای تفسیر، اطلاعات و تصمیمگیری منطقی با توجه به قدرت تجزیه و تحلیل به دستآورید.
همچنین اگر مهارتهای تحلیلی قدرتمندی در محیط کار داشته باشید؛ میتوانید:
- با سرعت بیشتری تمرکز خود را بر ابعاد مهمتر یک مشکل یا وضعیت بگذارید.
- منابع تحقیقاتی مرتبط و قابل اتکا در حوزه کاری خود را پیدا کنید.
- نتیجهگیریهای درستی از پژوهشهای خود داشته باشید.
- و در نهایت تمام یافتههای خود را به یک راهکار مناسب تبدیل کنید.
یک توسعهدهنده بازیهای ویدئویی را در نظر بگیرید؛ او میتواند از مهارتهای تحلیلی خود، برای شناسایی آن بخشی از کدنویسیها که دچار مشکل شده است؛ استفاده کند سپس با هدف کشف راهکارهای احتمالی به سراغ فرومهای آنلاین و دیگر منابع موثق برود؛ تصمیم بگیرد که چه مسیری، سریعترین و بهینهترین راهحل برای جلوگیری از تکرار این مشکل را نشان میدهد.
مهارت استنتاج
استنتاج (Inference)، به معنی نتیجهگیری درباره اطلاعاتی است که جمعآوری شده و مهارتی است که با استفاده از آن شما میتوانید به اطلاعاتی که آنها را جمعآوری و دستهبندی کردهاید؛ دسترسی داشته باشید. برای اینکه بتوانید از طریق مهارت استنتاج در بهینهترین حالت ممکن قرار بگیرید؛ نیاز است دانش یا تجربهای فنی داشته باشید. وقتی شما اطلاعات مرتبط با یک وضعیت یا موقعیت را استنتاج میکنید؛ یعنی با توجه به اطلاعات محدود، مشغول جمعآوری پاسخهای مناسب هستید.
به عنوان مثال، یک مکانیک خودرو ممکن است بر اساس اطلاعاتی که دارد؛ نیاز داشته باشد استنباط کند چه چیزی باعث از کار افتادن موتور خودرو در زمانهای تصادف میشود. تمرکز کردن بر حدس زدنها به جای نتیجهگیری سریع، میتواند مهارت استنتاج را در شما تقویت کند. لازم است در برخورد و توجه با اطرافیان سرعت واکنش خود را کاهش دهید تا بتوانید با دقت هر چه بیشتر سرنخها، تصاویر، دادهها یا گزارشهای مورد نیاز را ببینید و آنها را ارزیابی کنید.
افرادی که با مهارت استنتاج به خوبی آشنا هستند؛ در حوزههایی که دادهها و اطلاعات به صورت ناقص به دست آمده باشند؛ معمولاً موفقتر و بهتر عمل میکنند. به عنوان مثال، دکترها باید با توجه به فهرست ناقصی که از علائم و نشانههای یک بیماری در اختیار دارند؛ علل آن بیماری را استنباط کنند. به صورت مشابه، متخصصان حوزه فناوری اطلاعات هم ممکن است نیاز به شناسایی مشکلات شبکه از طریق استنباط و استنتاج داشته باشند و در مواقع ضروری از تجارب قبلی خود و درکی که از تکنولوژی دارند؛ کمک بگیرند.
مهارت برقراری ارتباط
در میان اصول تفکر انتقادی، مهارت برقراری ارتباط (Communication) به تشریح، بررسی مشکلات و مسائل به وجود آمده میپردازد و در مورد آنها بحث میکند تا از طریق آن بتوان با همکاران، اعضای خانواده یا هر فرد دیگری به راهکارهای بالقوه دست پیدا کرد.
اگر مهارتهای ارتباطی خوبی داشته باشید؛ میتوانید اطلاعات پیچیده یا انبوهی از اطلاعات را برای فرد دیگری به صورت خلاصه بیان کنید یا در صدد تقویت بحث خود با توجه به حقایقی که مشاهده یا بر روی آنها پژوهش کردهاید؛ برآیید. مهارت برقراری ارتباط هم میتواند؛ در مکالمات زبانی اتفاق بیفتد و هم در نوشتار. مهارتهای ارتباطی مؤثر باعث حصول اطمینان از این میشوند که به شکل بهینه همکاران خود را از وضعیت تحقیقات یا نتیجهگیریهای خود باخبر و آگاه سازید.
توانایی ارتباط برقرار کردن با دیگران، به خصوص زمانی که قرار باشد با مدیران یا همکاران در محل کار درباره یک مشکل و راهحلهای برطرف کردن آن صحبت کنید؛ از اهمیت بالایی برخوردار است؛ حتی اگر با برخی از افراد اختلاف نظر داشته باشید. برای اینکه بتوانید مهارت برقراری ارتباط با دیگران را در خود تقویت کنید؛ بهتر است به تمرین عادتهایی نظیر خوب و دقیق گوش دادن بپردازید. علاوه بر این سعی کنید؛ احترام گذاشتن به نظرات دیگران را بیاموزد تا دیدگاهها و عقاید سایر افراد را درک کنید و بتوانید با روشی آرام و منطقی ایدهها و نظرات خود را مطرح کرده و آنها را توضیح دهید.
مهارت حل مسأله
در فرایند حل مسأله (Problem Solving)، از تفکر و نگرش انتقادی برای آزمون و خطا به هنگام پیادهسازی روشها و راهکارهای مناسب استفاده میشود. سپس میتوان درک کرد که آیا راهکار مورد نظر در تناسب با هدفی که دارید؛ جواب میدهد یا خیر؟ به عنوان مثال، معماری را در نظر بگیرید که برای طراحی یک ساختمان نیاز دارد به خواستههای گوناگونی پاسخ دهد؛ از جمله اینکه این ساختمان در کدام منطقه بنا شود که مقدار مشخصی از هزینه را بر روی دست مالک بگذارد؟ بنابراین اگر این معمار بخواهد رسیدگی موفقیتآمیزی به تمامی خواستهها و مشکلات داشته باشد و همچنین به بودجه مشتری پایبند باشد؛ نیاز دارد مهارتهای حل مسأله به خوبی بشناسد و از آنها استفاده کند.
طبق این مهارت، بعد از اینکه یک مشکل را شناسایی، تجزیه و تحلیل نمودید و راه حلهای مختلف را برای آن انتخاب کردید؛ مرحله نهایی مربوط به اجرا و پیادهسازی راهحل مناسب میشود. همیشه مهارت حل مسأله برای اجرای بهترین راهحل به تفکر انتقادی، نیاز دارد تا بفهمد که آیا راهحل با هدف مرتبط است یا نه؟ برای اینکه بتوانید مهارت حل مسأله را در خود تقویت کنید؛ بهتر است در حوزه کاری خود به تعریف چند هدف مشخص بپردازید.
به هر اندازه اطلاعات بیشتری در مورد شغل یا کسبوکار خود به دستآورید؛ مهارت حل مسأله و بهرهمندی از آن در موقعیتهای مختلف برای شما راحتتر میشود. فراموش نکنید که برای حل مشکلات در محیط کار مشاهده راهکارهای افراد دیگر نیز میتواند مفید و کاربردی باشد؛ پس به تکنیکهای آنها توجه کنید و درباره فرایندهایشان سؤال بپرسید.
مهارت حل تعارض
یکی دیگر از اصول مهم نگرش انتقادی مهارت حل تعارض (Conflict Resolution) است. به بررسی مسائل و مشکلاتی میپردازد که افراد مختلف، در مورد آنها دارای نظرات و عقاید متفاوتی هستند و بر اساس این مهارت، فرد باید بتواند به صورتی میانجیگری کند که طرفین درگیر به یک راهحل مناسب و قابل قبول برسند. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که هنگام کار تیمی در یک سازمان، همه افراد باید حاضر به همکاری با یکدیگر باشند و هدف یکسانی را در ذهن دنبال کنند.
به عنوان مثال، ممکن است یک مدیر کارمندی داشته باشد که به نظر او هزینه بیشتر برای تبلیغات، کار چندان مؤثری نیست و همچنین کارمندی دیگری داشته باشد که عکس این موضوع فکر میکند و هزینه برای تبلیغات را به منظور پیشرفت شرکت ضروری میداند. در این میان، با استفاده از مهارت رفع تعارض در محیط کار این مدیر میتواند؛ نظرات هر دو کارمند را بررسی کند و با همکاری در مورد پژوهش روی مزایا و معایب هر دو نظر، دست به سازش کاری بین دو کارمند بزند و بر اساس اطلاعات و مباحث هر دو طرف، راهکار مناسب و نهایی را مطرح کند.
مهارت توافق و سازش
مهارت تطبیقپذیری یا توافق و سازش (Adaptability)، نیز به عنوان یک اصل در تفکر و نگرش نقادانه مطرح میشود که با استفاده از آن فرد از این قابلیت برخوردار است که با توجه به اطلاعات جدید و به روز، بتواند ذهنیت خود را تغییر دهد. یک متفکر منتقد خوب میتواند با تغییر اهداف، رویدادها و دیگر عناصر پیرامون، خود را با آنها تطبیق دهد. مهارت تطبیقپذیری میتواند به این صورت هم تعریف شود؛ اینکه با آخرین رویکردها و اخبار مربوط به حوزه یا حرفه خود همگام باقی بمانید.
به عنوان مثال، اگر در حوزه خدمت به مشتریان فعالیت میکنید؛ شاید لازم باشد در نحوه خدمترسانی خود به مشتریان تغییراتی را در نظر بگیرید؛ از جمله اینکه خدمات پشتیبانی تلفنی را در اختیار آنها قرار دهید یا قوانین مربوط به یک محصول خاص را تغییر دهید. پس از اعمال تغییرات، با توجه به اینکه شرایط جدیدی به وجود آمده است؛ شما میتوانید برای اطلاعرسانی این موضوع به مشتریانتان از مهارتهای تطبیقپذیری و ارتباطی خود استفاده کنید و به مشکلات آنها رسیدگی نمایید.
مهارت پژوهش
مهارت پژوهش (Research)، به حصول اطمینان از این مسأله منجر میشود که بتوانید به اطلاعات کافی برای دستیابی به یک تصمیم خاص دسترسی داشته باشید و از بهترین منابع ممکن برای تحلیل و جمعآوری این دادهها و اطلاعات استفاده کنید. به عنوان مثال، یک پزشک متخصص اطفال، از ژورنالهای پزشکی حوزه خود برای دستیابی به تازهترین اطلاعات و آشنایی با مشکلاتی که کودکان دارند؛ بهره میگیرد.
مزایا و فواید استفاده از مهارت تفکر انتقادی چیست؟
در خصوص مزایا و فواید استفاده از مهارت تفکر نقادانه میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
نگرش نقادانه باعث استقلال ذهنی میشود
این مهارت در شناخت تواناییهای مختلف به شما کمک میکند و باعث تقویت آنها میشود تا بتوانید تمام جوانب بیرونی و درونی مسائل را مورد بررسی قرار دهید و با توجه به آن تصمیمگیری کنید. با استفاده از نگرش نقادانه شما میتوانید:
- بر روی شواهد و واقعیتها تمرکز بیشتری داشته باشید.
- از تصمیمگیریهای احساسی جلوگیری کنید.
- تواناییهای خود را بدون غرور و خود برتر بینی ارزیابی نمایید.
- و بعد از شناخت تواناییهای خود آنها را تقویت کنید و به عبارت دیگر به استقلال ذهنی برسید.
نگرش نقادانه باعث میشود تا بتوانید تصمیمات تیمی موفقی بگیرید
پیدا کردن راهحل مشکلات، همیشه فراتر از آن چیزی است که به ذهن شما میرسد؛ بنابراین اگر این واقعیت را بپذیرید که راهحل مشکلات در دل تفکر انتقادی وجود دارد؛ آنگاه میتوانید به حرفهای دیگران در برابر مشکلات و مسائل به وجود آمده گوش دهید و آنها را در تصمیمات خود شریک کنید. همچنین به دلیل اینکه تمرکز شما بیشتر بر روی واقعیتها است نه احساسات، تعاملات شما با تیم بیشتر میشود و به عنوان یک عضو باارزش تیم شناخته میشوید.
نگرش نقادانه استدلال خلاقانه را بهبود میبخشد
افرادی که به مهارتهای نگرش نقادانه مسلط هستند؛ به خوبی میتوانند موضوعات بیربط را به هم ارتباط دهند و از طریق آنها به راهحلهای خلاقانهای برسند، بنابراین این مهارت باعث میشود تا شما ارزیابی درستی از موضوعات جدید داشته باشید و ارتباط بین مسائل مختلف را شناسایی کنید و در نهایت به راهحل مناسبی برسید.
با کمک نگرش نقادانه میتوانید استرس خود را مدیریت کنید.
زمانیکه شما این مهارت را در وجود خود نهادینه کنید؛ حواس شما بیشتر استدلالهای عقلانی را میپذیرد تا استدلالهای احساسی و بهتر از افراد دیگری میتوانید استرس خود را مدیریت کنید. برای اینکه بتوانید در مواقع استرسزا و دشوار منطق را جایگزین احساسات نمایید؛ باید تمرین کنید. در نتیجه، زمانی که به این مهارت دست پیدا کردید؛ امتیازی را کسب کردهاید که شاید افراد دیگر از آن برخوردار نباشند.
نگرش نقادانه باعث میشود به موفقیت شغلی برسید
اینکه افراد در کنار داشتن مدرک دانشگاهی و حرفهای خود، بتوانند مهارتهای مربوط به تفکر نقادانه را در خود پرورش دهند و آن را تقویت کنند؛ یک مزیت فوقالعاده و منحصربهفرد برای آنها خواهد بود؛ البته نباید اینگونه تصور نمود؛ فردی که از دانشگاه فارغالتحصیل شده و وارد بازار کار میشود؛ حتماً باید از همان روزهای اول شروع به کار و از این مهارت برخوردار باشد؛ بلکه با تمرین و در طول زمان، میتوان به این مهارت دست پیدا کرد. شما هم میتوانید با تمرین و ارزیابی مشکلات و مسائل پیرامون خود و ارائه راهحلهای قابل اجرا برای آنها، کمکم در زمینه شغلی و کاری به موفقیت برسید.
نگرش نقادانه باعث مشارکت بهتر با افراد دیگر در بحثها میشود
این مهارت میتواند باعث شود تا فرد نه تنها متفکر بهتری باشد، بلکه بتواند بهتر با دیگران ارتباط برقرار کند. زمانی که شما بتوانید به صورت شفاف و روشن فکر کنید و مواضع خود را بیان نمایید؛ آنگاه میتوانید افراد را بهتر در بحث شرکت دهید. از آنجایی که فرایندهای مرتبط با تفکر نقادانه نیاز به آموزش داشته و اجرای آنها به زمان و حوصله نیاز دارد؛ بهتر است این مهارت را در زمان آرامش که از شرایط باثباتی برخوردار هستید؛ به دستآورید؛ چراکه باید بتوانید در مواقع ضروری با کمک این مهارت تصمیمات درستی بگیرید؛ بنابراین قبل از اینکه در شرایط مشابه قرار بگیرید؛ بهتر است آموزش تفکر نقادانه را شروع نمایید.
علاوه بر این، درصورتیکه سازمانها و شرکتهای مختلف در محیط کار، این آموزشها را برای پرسنل خود در نظر بگیرند، در زمان وقوع بحران، پرسنل آنها از آمادگی لازم برخوردار بوده و میتوانند با استفاده از نگرش انتقادی به حل مشکلات و مسائل بپردازند.
نگرش نقادانه باعث فضیلت اخلاقی و فکری میشود.
این مهارت نه تنها اثرات مثبت اجتماعی برای افراد به همراه میآورد؛ بلکه باعث بروز برخی از فضائل شخصی و فکری خواهد شد که مهمترین آنها شامل موارد میشود:
- فروتنی و تواضع فکری
- شجاعت فکری
- همدلی با دیدگاههای مختلف
- استقلال فکری
- پشتکار فکری
- اطمینان به عقل و پایبندی به دلایل
نگرش انتقادی باعث بهبود مهارتهای رهبری در فرد میشود
یک رهبر، همواره نقاط قوت و ضعف افراد تیم را به خوبی درک میکند و برای سازماندهی سازمان یا شرکت خود از مهارتهای تفکر نقادانه استفاده میکند. آگاهی از مزایا و معایب تفکر انتقادی به رهبران در تمام سطوح کمک میکند تا آنها بتوانند؛ اثر تصمیمات خود را بر کل مجموعه و کسبوکار مورد نظر درک کرده و به خاطر همسو بودن با اهداف سازمانی، مسئولیتپذیری نتایج را تضمین کنند. به نظر میرسد که تفکر انتقادی برای رهبری صحیح و الگوسازی لازم است تا بتوان مطابق با آن، برای موفقیت در یک سرمایهگذاری مطمئن در جهت بهبود و پیشرفت سازمان به صورت دقیق تصمیمگیری کرد.
بهرهمندی از مهارت تفکر انتقادی چه کاربردهایی دارد؟
امروزه در دنیای تجارت تفکر انتقادی بر روی 3 حوزه برجسته سازمانها و شرکتهای مختلف یعنی بازاریابی، منابع انسانی و خدمات مشتری اثر میگذارد که در ادامه به بررسی اینکه چگونه میتوان با استفاده از تفکر انتقادی این حوزهها را به درستی کنترل کرد؛ میپردازیم.
منابع انسانی
شرکتهای بسیاری وجود دارند که استخدام متخصصان، آموزش دیده را در اولویت کارهای خود قرار دادند؛ چراکه این افراد با داشتن گواهینامههای معتبر، انجام تحقیقات در محل کار را برعهده میگیرند. این شرکتها زمانیکه تحت شرایطی مجبور شوند به کارکنان متهم به رفتارهای انحرافی، حکم اخطار و تعلیق بدهند یا آنها را از کار برکنار کنند؛ برای تصمیمگیری بهتر به تفکر نقادانه اعتماد میکنند. برای بررسی دقیق اینکه آیا کارمند باید به سرعت از کار برکنار شود یا فرصت دیگری داشته باشد، از تکنیکهایی نظیر مصاحبههای حقیقتیابی، اعتبار سنجی کارمندان و اظهارات شاهد استفاده میکنند و همچنین تأثیرات برکناری از کار را بر بهرهوری کلی تیم در نظر میگیرند.
بازاریابی
افراد میتوانند از مهارتهای تفکر و نگرش انتقادی در حوزه بازاریابی، مدیریت عملیات و فروش یا روابط عمومی، برای درک کلی شرکت بر اساس محصولات و خدماتشان استفاده میکنند. قبل از این، بازاریابی یک محصول به صورتیکه فقط برای یک جمعیت خاصی مورد توجه باشد؛ به عنوان یک روش کاربردی شناخته میشد. اما، در حال حاضر بازارهای گوشهای یا جاویژه در برخورد با رکود جهانی و بحران اقتصادی با افت چشمگیری روبهرو شدهاند. به همین دلیل، آژانسهای بازاریابی از مهارت نگرش نقادانه استفاده کردند تا راهی برای مقابله با این موضوع پیدا کنند.
ایده هدف قرار دادن یک بازار ویژه، کنار گذاشته شد و تکنیکهای بازاریابی به عنوان جایگزینی، برای معرفی محصول در حوزههای وسیعتر مورد استفاده قرار گرفت؛ حتی در شرایطی که آن محصول برای ایجاد هیچگونه تغییری ساخته نشده بود و به این صورت بود که محصولات بدون نیاز به از دست دادن بازار اصلی خود مشتریانی را از تمام گونههای جمعیتی جذب کردند. مثلاً، اگر خودرویی به نحوی به بازار عرضه شود که فقط مورد استقبال بانوان قرار گیرد؛ دستیابی به ارقام فروش مورد انتظار با مشکلاتی روبهرو میشود.
دلیل بروز این مشکل، باور عمومی است که در جامعه درباره محصول مورد نظر شکل میگیرد و باعث میشود مشتریان مرد از خرید خودرو صرف نظر کنند. راهبرد درستی که امروزه در حال اجرا است، ارائه کردن محصولات به صورتی است که مورد توجه تمام اعضای خانواده باشد و اینجاست که کاربرد تفکر نقادانه در حوزه بازاریابی و مدیریت فروش برجسته و پررنگ میشود.
خدمات مشتری
در یک شرکت کارمندانی که با مشتریان تجاری به صورت منظم و همیشگی در ارتباط هستند؛ برای اینکه بتوانند به درک درستی از نیازها و خواستههای آنها برسند و درباره محصول به مشتریان اطلاعات لازم را بدهند؛ لازم است از مهارتهای نگرش نقادانه استفاده کنند. استفاده از اطلاعات مربوط به مشتری برای دستیابی به سطح رضایتمندی بخش مهمی از حل تعارض است. یکی از این موارد به مدیر اجرایی امور مشتریان مربوط میشود که مالکیت پروندهای را در اختیار دارد و مهلت پرداخت مشتریان خوش حساب را تمدید میکند.
دلیل ضرورت استفاده از مهارتهای مربوط به تفکر انتقادی برای سازمانها چیست؟
مهارت تفکر انتقادی آموزشپذیر بوده و با اینکه جزء دسته مهارتهای نرم محسوب میشود؛ به راحتی میتوانید آن را آموزش دهید و تمرین کنید. برای اینکه این تفکر را به کارکنان سازمان خود آموزش دهید؛ بهتر است به سراغ بخش یا قسمتی از سازمان خود بروید که در آنجا ردپایی از نگرش نقادانه وجود ندارد.
اگر در یک بخش از سازمان شما به صورت مرتب اشتباهاتی رخ میدهد؛ بهتر است بررسی کنید که آیا این مسأله به دلیل نبود تفکر انتقادی است یا به علت تصمیمات اشتباه یک کارمند یا گروهی از پرسنل؟ سپس میتوانید بر اساس نتایج به دست آمده؛ تجزیه و تحلیل کنید که چه نوع آموزشی، مربیگری یا برنامه کاری برای سازمان شما مناسب است. همچنین میتوان با تمرین این مهارت به عنوان مهارتی برای برطرف کردن مشکلات کوچکتر شروع کرد و سپس آن را به سمت چالشهای بزرگتر در محل کار پیش برد.
تفکر مستقل و تعاملی از جمله تأثیرات نگرش انتقادی است. در این تفکر مشکلات و فرضیات با توجه به شواهد استدلال میشوند؛ به این معنی که حل مشکلات به روشی فرایند – محور صورت میگیرد. در دنیای تجارت هم چنین مهارتی به شما کمک میکند تا بتوانید در وقت و هزینه صرفهجویی کنید. این مهارت علاوه بر صرفهجویی در منابع کسبوکار، میتواند مهارتهای دیگر نظیر توانایی تحلیل، خلاقیت، توانایی برقراری ارتباط، توانایی حل مشکلات و افزایش هوش هیجانی که لازمه محیط کاری هستند را پرورش دهید.
آموزش مهارت تفکر انتقادی به کارکنان در محل کار این امکان را به وجود میآورد که از این مهارت در زمان وقوع بحران یا در کارهای روزانه استفاده نمایید. به عنوان مثال، اگر مشتری از غذا و سرویس دهی رستوران ناراضی است؛ مدیر داخلی میتواند از تفکر انتقادی خود استفاده کند و پیش غذا را رایگان یا با تخفیف به مشتری ارائه دهد؛ بنابراین با کمک این مهارت راه حلی برای مشکل به وجود آمده پیدا کرده است. این راهکار باعث میشود که بتوان مشتریان بداخلاق را هم راضی نگه داشت؛ البته نیاز به هزینههای زیادی برای بازاریابی و حفظ مشتری خواهد بود.
با توجه به اهمیت استفاده از مهارت تفکر نقادانه برای سازمانها و شرکتهای مختلف، میتوان به این نتایج زیر رسید.
- درصورتیکه درگیر مسألهای شدید، از دیدگاه فرد دیگری به آن نگاه کنید تا بینش لازم برای پیدا کردن راه حل مؤثر و ابتکاری را به شما ارائه دهد. به عنوان مثال، اگر به دنبال روشهایی برای بهبود راندمان کاری پرسنل یا به حداقل رساندن تعارضات آنها در محل کار هستید؛ بهتر است به وضعیت محیط کار و نحوه تأثیر آن بر کارمندان فکر کنید.
- از نگرش نقادانه به جای حل سطحی مشکلات کاری استفاده کنید تا بتوانید ریشه اصلی مسائل مختلف را بررسی نمایید. به عنوان مثال، اگر کارمندان از میزان حقوق خود ناراضی هستند؛ به جای اخراج یا ارائه خدمات دیگر مثل بن کارمندی به فکر افزایش تدریجی حقوق آنها باشید.
- درصورتیکه میخواهید تصمیمات مهمی را در سازمان بگیرید؛ میتوانید از این مهارت برای ارزیابی عواقب بلند مدت تصمیم جاری خود استفاده کنید. شاید گرفتن تصمیمات کوتاه مدت جذابتر و مناسبتر به نظر برسد؛ اما ممکن است عواقب ناخواسته و فاجعهباری را در ماهها و سالهای بعد برای مجموعه شما به همراه داشته باشد.
- درصورتیکه میخواهید رقابت با دیگر کسبوکارها را ادامه دهید؛ میتوانید از نگرش نقادانه برای شناخت فرصتها و درک بهتر نحوه بهرهگیری از آنها استفاده کنید. این کار میتواند به سازمان شما کمک کند تا قبل از هر فرد دیگری فرصتهای رشد، پیشرفت یا توسعه خود را پیدا کنید و این یک امتیاز ارزشمند در مقایسه با دیگران است. بنابراین به صورت منظم نیازهای متغیر و پیشنهادهای رقبای خود را ارزیابی و بررسی کنید. حتی اگر کاری که انجام میدهید؛ کارساز و مفید است، به این مسأله راضی نباشید که همیشه با همان فرمان ادامه دهید. در همه حال مراقب فرصتهای جدید باشید؛ حتی اگر در نهایت تصمیم به دنبال کردن آنها نگیرید.
- برای اینکه کارمندان سازمان شما مهارتهای فنی خود را در محیط کار افزایش دهند؛ به آنها کتابهای مرتبط را معرفی کنید یا دورهها و کلاسهای آموزشی توسعه فردی را برای آنها برگزار نمایید تا پرسنل شما، برای پیدا کردن راهحلهای مناسب و کاربردی در خصوص مشکلات و مسائل حوزه کاری خود داوطلب شوند.
- به پرسنل سازمان یا شرکت خود مهارتهای مربوط به نگرش و تفکر انتقادی را آموزش دهید تا آنها بتوانند در فعالیتهای گروهی محیط کار خود شرکت کنند.
راهکارهایی برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در محل کار
با وجود اینکه راهکارهای موجود بر اساس ایجاد تغییرات در فرهنگ محل کار طراحی شده است؛ اما برخی از آنها قابل آموزش هستند و شما میتوانید آنها را یاد بگیرید. در ادامه روشهای مهمی برای تشویق بیشتر افراد به بهرهمندی از مهارت تفکر نقادانه در محل کار اشاره شده که مدیران سازمان میتوانند به جزئیات آنها توجه داشته باشند.
اما برای تقویت مهارت تفکر انتقادی در محل کار میتوانید از 5 راهکارهای زیر استفاده کنید.
افرادی را استخدام کنید که در این زمینه تجربه دارند
برای اینکه بتوانید نگرش نقادانه را در محیط کاری خود ایجاد و تقویت کنید؛ اولین مرحله این است که افرادی را استخدام نمایید که به خوبی با این مهارت آشنا هستند و در آن تبحر دارند. بهترین راه برای سنجش و ارزیابی نقاط قوت مراجعهکنندگان، مصاحبه حضوری هنگام استخدام است که درباره تجزیه و تحلیل انتقادی باشد؛ بنابراین اگر خودتان بر روی گسترش این مهارت عالی در محیط کارتان تأکید ویژه دارید؛ بهتر است از همین امروز به فکر یافتن افراد منتقد و با استعداد باشید.
فرهنگ یادگیری مهارتهای مختلف را گسترش دهید
یکی از موارد ضروری و حیاتی برای هر سازمان و شرکتی این است که برای گسترش مهارتهای مربوط به نگرش نقادانه فضای مطلوبی را فراهم کنند. شما میتوانید در ایجاد بسترهای مناسب برای این مهارت از روشهای زیر استفاده کنید:
- بعد از اتمام پروژههای مهم سازمان، برای کارکنان خود این فرصت را فراهم کنید تا به بخشهایی که تفکر انتقادی در بهبود نتیجه یک پروژه کاربردی بودهاند، نگاهی دوباره داشته باشند.
- برای استقبال از مطرح کردن سؤالات مشکل و سخت در سازمان خود، فضایی را به وجودآورید تا کارکنان تشویق شوند به وسیله بیان گزینههای مختلف در مورد موضوع مورد نظر به تبادل اطلاعات بپردازند.
- برای اینکه در محل کار خود تفکر انتقادی را پایهگذاری کنید و به منظور بررسی راهکارهای ممکن برای یک مسأله یا کاوش تعصبات موجود و در نظر گرفتن عواقب مختلف راه حلهای پیشنهاد، روال یا پروتکل ویژهای تدوین کنید.
از اینکه بخواهید یک نتیجهگیری سریع داشته باشید؛ پرهیز کنید
برای بهرهمندی از تفکر انتقادی در محل کار، یک راهکار دیگر این است که از رسیدن به نتایج سریع در هر جلسه کار خودداری کنید و به جای این کار بهتر است؛ از چالشهایی که پیش روی شما قرار دارند؛ به درک درستی برسید و به تدریج به راهحل اصلی مسأله نزدیک شوید. چند روش مفید برای رسید به این هدف وجود دارد؛ از جمله:
- قبل از اینکه راهحل موجود را حلوفصل کنید؛ بهتر است نتیجه مورد نظر خود را مشخص کنید.
- برخی از راهحلهای احتمالی میتواند روند حل مسأله را آهسته و باعث تضعیف تفکر منظم شود؛ بهتر است از استفاده بیش از حد آنها خودداری کنید.
به فکر تشکیل انجمنهای گفتگوی داخلی باشید
گاهی اوقات بیان ساده مسائل میتواند به تفکر نقادانه، تجزیه و تحلیل ریشهای مشکلات کمک کند؛ بنابراین ایجاد انجمنهای گفتگو در سازمانها میتواند برای حل یک مشکل بزرگ یا یک سری از مشکلات مرتبط با آن ایدههای جدیدی را تولید کند؛ راهحلهای خاص افراد موافق و مخالف خود را به اشتراک بگذارید و از فرصتهای همکاری با همکاران دیگر در زمینه کشف راهحلهای خلاقانه برای مشکلات محیط کار استفاده کند.
مهارتهای کار تیمی را آموزش دهید
آموزش مهارتهای کار تیمی میتواند با تشویق به تغییر ذهنیت و تغییر مهارت، کمک زیادی به پیشرفت نقاط قوت تفکر انتقادی کارکنان یک سازمان شود. وقتی افراد رفتارهای جدیدی را یاد میگیرند؛ هنگام روبهرو شدن با مشکلات میتوانند راهحلهای مناسبتری که فراتر از نقشهای فردی آنها است؛ ارائه دهند و هنگام بررسی مسأله، تصویر بزرگتری را در نظر بگیرند. تجربه نشان میدهد که یادگیری تجربی در زمینه ارتقا و بهبود تفکر نقادانه بسیار خوب عمل میکند؛ چراکه ماهیت غوطهوری رویکرد تجربی، باعث درگیر شدن بیشتر کارمندان برای استفاده مستمر و پیوسته از مهارتهای مربوط به تفکر انتقادی میشود.
داشتن مهارت تفکر نقادانه در محل کار میتواند به شما کمک کند تا:
- توانایی بیشتری برای تصمیمگیری و قدرت استدلال داشته باشید.
- اعتمادبهنفس و اخلاق حرفهای را در خود پرورش دهید و بتوانید در مورد یک موضوع نظرات خود را شکل دهید.
- در سطح عمیقتر با مدیران و همکاران خود به تبادل نظر بپردازید و روابط کاری قویتری و بهتری داشته باشید.
- در هر سطح بتوانید برای مشخص نمودن روشهای بهینه توسعه، کارتان را ارزیابی و بررسی کنید.
- مهارتهای درک مطلب بیشتری را به دستآورید.
- برای ارزیابی و بررسی مهارتهای فعلی خود از دوستان، همکاران یا حتی مدیرانتان سؤال بپرسید؛ چراکه نظرات آنها به شما کمک میکند تا در مورد نقاط قوت خود به یک دید واقعی برسید.
کلام آخر
با توجه به مطالب بیان شده؛ برخورداری از مهارت تفکر انتقادی از حمله ضروریترین و مهمترین مؤلفههای، موفقیت شغلی و حرفهای برای افراد محسوب میشود و در حال حاضر با توجه به گستردگی و پیچیدگی مشاغل، کمتر کسبوکاری را میتوان پیدا کرد که بینیاز از مهارتهای نگرش نقادانه باشد. تأکید بر تقویت چنین مهارتهایی برای افراد شاغل به این دلیل است که تحقیقات نشان میدهد؛ افرادی که با تفکر انتقادی آشنا هستند و از آن در محیط کار استفاده میکنند؛ نفوذ بیشتری در بین دیگران دارند.
علاوه بر این، آنها افراد دانایی هستند که در انجام امور شغلی و عملکرد حرفهای خود موفقتر هستند و میتوانند در تجزیه و تحلیل مسائل و مشکلات شغلی به صورت ماهرانهتری عمل کنند. در واقع افراد شاغلی که از مهارت تفکر نقادانه برخوردار هستند؛ با بررسی درست اطلاعات، رفتار و روابط دیگران میتوانند بهترین تصمیمها را بگیرند و در زمان بروز اختلاف یا هر نوع مسأله تنشزای دیگری با طرح پرسشهای نقادانه از استدلالهای منطقی استفاده کنند.
بر این اساس، درصورتیکه شما هم میخواهید با این مهارت بیشتر آشنا شوید و در مورد مزایا و معایب تفکر انتقادی اطلاعات بیشتری کسب کنید؛ میتوانید در دورههای آموزشی مهارت تفکر نقادانه که توسط آکادمی توسعه فردی فرتیک برگزار میشود؛ شرکت کنید. در این راستا برای کسب اطلاع در مورد زمان برگزاری این کلاسها میتوانید با کارشناسان این مجموعه در تماس باشید.
و در پایان برایمان کامنت کنید که آیا شما در محیط کار خود از مهارت تفکر انتقادی استفاده کردهاید و آشنایی با این مهارت چه تأثیری بر روی حرفه شما گذاشته است؟
منابع:
emeritus.org
www.betterup.com
asana.com
www.forbes.com
www.deepl.com
www.uopeople.edu
www.forbes.com
www.mygreatlearning.com
